Masakrat e Plavës e Gucisë e viteve 1912-1913 ndodhën midis fundit të vitit 1912 dhe marsit 1913 në zonat e komunave të sotme të Plavës dhe Gucise dhe në zonat fqinje. Më shumë se 1,800 vendas, kryesisht shqiptarë myslimanë, nga këto dy rajone u vranë dhe 12,000 u detyruan të konvertoheshin në ortodoksë nga administrata ushtarake e vënë në krye të këtyre rajoneve nga Mbretëria e Malit të Zi, e cila i kishte aneksuar gjatë Luftës së Parë Ballkanike.
Pjesa më e madhe e administratës ushtarake të Plavë-Guci drejtohej nga kapiteni i fisit Vasojevići. Brigadieri Avro Cemoviq ishte kryeudhëheqësi i autorëve të masakrave. Ngjarjet e masakrave dhe konvertimet e detyruara u ndalën me ndërhyrjen kryesisht të Austro-Hungarisë në prill 1913 pas vrasjes së murgut shqiptar françeskan Luigj Palaj në një fushatë të ngjashme konvertimi të detyruar në Kosovën perëndimore. Ngjarjet shkaktuan një valë refugjatësh drejt Shqipërisë dhe Perandorisë Osmane (Turqia e sotme). Pasardhësit e viktimave, shqiptarë dhe boshnjakë përkujtojnë ngjarjet çdo vit dhe kanë ngritur memorialë për paraardhësit e tyre.
Plava më 1912
Plava dhe Gucia ndodhen në vargmalin e Bjeshkëve të Nemuna në Alpet Dinarike jugore në një lartësi prej rreth 1000 m. Ato kanë një popullsi të madhe shqiptare dhe myslimane. Rajonet ishin një objektiv për zgjerimin e Malit të Zi që nga formimi i tij si Principata e Malit të Zi. Zona e cila në atë kohë ishte pjesë e Perandorisë Osmane do të kalonte nën Malin e Zi në 1879, por rezistenca lokale kundër ushtrisë malazeze nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit në Betejën e Nokshiqit ndaloi aneksimin e saj. Zona e fisit Vasojevići ndodhet në veri në Andrijevica dhe Berane. Në Luftën e Parë Ballkanike, gjashtë batalionet e Vasojeviqit të Epërm, të cilët formuan një brigadë të vetme (“Gornjovаsojevićkа brigadа”) me një forcë totale prej 3200 veta, u ngarkuan të pushtonin rajonin Plavë-Guci . Fillimisht ishte nën komandën e Radomir Veshoviqit dhe në fillim të luftës kaloi nën komandën e Avro Cemoviqit, një udhëheqës fisi (serdar) nga Vasojeviqi, i cili u gradua gjeneral brigade nga Mbreti Nikolla I i Malit të Zi. Brigada ishte pjesë e çetës lindore të gjeneralit Janko Vukotiq. Kur filloi lufta, ushtria osmane – ende pas revoltës shqiptare të vitit 1912 – kishte dislokuar një forcë të rregullt shumë të lehtë, e cila u mund dhe u tërhoq shumë shpejt kur sulmi malazez filloi në orët e para midis 8 dhe 9 tetorit 1912. Rezistencë efektive ndaj ushtrisë malazeze u tregua nga vullnetaret vendas, luftëtarë të ashpër.. Shtëpitë shqiptare të Nokshiqit, Arzhanicës së Ultë dhe Pepajve, gjithsej 127, u dogjën ndërsa ushtria malazeze përparonte.
Mbrojtja e rajonit zgjati rreth 10 ditë dhe më 19 tetor ushtria malazeze hyri në Plavë. Një ditë më vonë, më 20 tetor ata hynë në Guci . Një nga veprimet e para të ushtrisë ishte burgosja në Nikshiq e 323 figurave të rëndësishme vendase të Plavës dhe Gucise . Këta ishin Osman Cekaj, Ismail Nikoçi, Medo (Radonciqi), Omer dhe Mehmed-Medi, të dy këta bijtë e Jakup Ferrit, të cilët ishin anëtarë të familjes më të fortë të Plavës (Ferri) dhe shumë të tjerë. Në fillim të nëntorit, ushtria u largua, por një batalion mbeti për të mbajtur kontrollin. Vukotiqi në letërkëmbimin e tij me mbretin Nikolla në atë kohë raportoi se nuk ishte kryer asnjë sulm i ri kundër ushtrisë dhe se vendasit kishin filluar të ktheheshin në shtëpitë e tyre.
Administrata civile në rajon që nga fillimi i aneksimit u organizua si administratë ushtarake. Ajo ishte e ndarë në pesë kapiteneritë: Guci , Vojno Selo, Vuthaj , Plavë dhe Brezojevicë. U krijua një xhandarmëri për zbatimin e masave administrative dhe ligjit. Niko Vuçeliq, një sllav ortodoks vendas nga Brezojevica, një fshat në veri të Plavës, u vu në krye të administratës ushtarake nga Vesovic.Në dhjetor 1912, pesë kapiteneritë u bashkuan në një të vetme për të gjithë rajonin nën atë të Vasojevićit. Pas largimit të pjesës tjetër të Detashmentit Lindor, nën administrimin ushtarak të batalionit të Vasojeviqit filluan plaçkitjet dhe plaçkitjet kundër popullatës vendase. Administrata ushtarake në disa raste mbështeti hapur krimet kundër vendasve dhe krijoi një situatë në të cilën krimet kundër muslimanëve nuk shiheshin si akte dhe krime të dënueshme.
Fushata e konvertimeve të detyruara u bë nga patriarku ortodoks serb Gavrilo-Dožić. Ministri i Çështjeve të Kishës, Mirko Mijushkoviq e bëri atë ligj të shtetit malazez më 21 dhjetor 1912. Ligji urdhëroi priftërinë ortodokse të konvertonte masivisht myslimanët dhe katolikët në ortodoksinë serbe. Fushata e konvertimit u zbatua që nga janari dhe u intensifikua në mars kur në krye të administratës ushtarake të Plavë-Guci u bë brigadieri Avro Cemoviq. Më 23 mars, Cemoviq në një raport vuri në dukje se deri atëherë rreth 3000 myslimanë ishin konvertuar. Numri i përgjithshëm i konvertimeve të detyruara deri në fund të fushatës mund të ketë arritur në më shumë se 10,000 njerëz pa përfshirë shifrat nga fshatrat në veri të Plavës dhe ato të refugjatëve.Mulla Shaban Musiq (Shaban Musiqi/Musaj) për t’i ndihmuar vendasit të konvertohen pa hequr dorë nga besimet e tyre të vërteta, lëshoi një fetva të veçantë e cila i lironte ata që konvertoheshin me dhunë nga çdo mëkat.
Avro Cemoviq themeloi gjykatën e jashtëzakonshme ushtarake të rajonit. Bashkëpunëtor dhe gjyqtar i shquar i gjykatës ishte Hajro Bashiq, i cili ishte një hoxhë mysliman vendas. Bashiq bashkëpunoi me Cemoviqin dhe u konvertua në ortodoksë për një pagesë prej 100 perperësh dhe privilegje të ndryshme. Mori emrin Balsha Balshiq dhe mori gradën e majorit në ushtrinë malazeze. Një nga këto veprime të para në gjykatë ishte dënimi me vdekje i disa kushërinjve të tij që refuzuan të konvertoheshin.
Masakrat
Vrasjet nga ushtria malazeze në Plavë-Guci kishin filluar pasi ushtria hyri në rajon në fund të tetorit. Ramë Isuf Kukaj ishte ndër të parët që u ekzekutua. Ai konsiderohet të jetë personi i parë nga Gucia që u ekzekutua. Në kujtim të tij u ngrit një monument në vitin 2012.Masakrat u intensifikuan në mars me ngritjen e gjykatës ushtarake. Qafa e Previsë afër Plaves ishte lokacioni kryesor ku kryheshin ekzekutimet. Numri i përgjithshëm i shqiptarëve të ekzekutuar në Previ arriti në 700, nga Plava , Gucia dhe shumë nga fshatrat Vuthaj dhe Martinaj.Dënimi i parë me vdekje nga gjykata e jashtëzakonshme ushtarake u krye më 5 mars në Racinë të Plavës. Po atë ditë, në Plavë u kryen edhe 108 konvertime të detyruara – 95 myslimanë dhe 14 katolikë u detyruan të bëhen ortodoksë. Kryexhelati ishte Vukota Pantoviq, komandant i batalionit që ishte vendosur në Plavë. Dy prej tyre i përkisnin vëllazërisë Omeragaj/Omeragiq të Gucise, ndërsa ndër të ekzekutuarit më 5 mars ishin anëtarë të familjes Ferri – djemtë e Jakup Ferrit: Agani dhe Emini.
Ekzekutimet masive në Guci filluan më 9 mars. Sipas të dhënave zyrtare janë ekzekutuar 28 persona, por dëshmitë e banorëve të zonës tregojnë se të ekzekutuarit ishin më shumë se 28. Po atë ditë në Plavë u dënuan me vdekje 29 persona. Gjyqet që përfunduan me dënime masive me vdekje u zhvilluan çdo ditë në Plavë-Guci gjatë gjithë marsit dhe fillimit të prillit. i detyruar nga presioni ndërkombëtar për të ndërprerë fushatën Ngjarja që shkaktoi bujë ndërkombëtare kundër fushatës malazeze ishte vrasja e murgut shqiptar françeskan Luigj Palaj (ndryshe, Luigi Palić) në një fushatë të ngjashme të shtetit malazez në pjesët e Kosovës perëndimore që kishte marrë. në Luftën e Parë Ballkanike. Kjo ngjarje doli të ishte thelbësore në nxitjen e reagimit ndërkombëtar. U arrestua nga ushtria malazeze dhe u ekzekutua në Gjakovë. Austro-Hungaria nisi një protestë të fortë dhe bëri thirrje që liria e fesë të respektohet për të gjithë. Qeveria malazeze u përgjigj se ai u ekzekutua sipas kodit ushtarak malazez pasi u arrestua për rebelim së bashku me rreth 55 persona të tjerë. Austro-Hungaria rriti presionin dhe me pajtueshmërinë britanike, Nikolla I u detyrua të mbyllte gjykatat ushtarake në rajon dhe të kujtonte Cemoviqin.
Pasojat
Zhurma ndërkombëtare kundër ngjarjeve në Plavë-Gusinje e detyroi qeverinë malazeze të hapë një hetim për to. Komisioni që hetoi krimet në Plavë, Guci dhe pjesë të Sanxhakut drejtohej nga Mato Katuriq dhe Andrija Ragjenoviq. Në qershor 1913, komisioni publikoi raportin e tij i cili arriti në përfundimin se myslimanët në rajon ishin konvertuar dhunshëm.Disa oficerë të nivelit të lartë – duke përfshirë Hajro Bashiqin – u paditën me përjashtim të Avro Cemoviqit. Të dënuarit qëndruan në burg vetëm për një periudhë shumë të shkurtër. Ai u hoq nga detyra në prill dhe u zëvendësua nga brigadieri Mashan Bozhoviq.
Bozhviq në raportin e tij drejtuar gjeneralit Janko Vukotiq vuri në dukje se njerëzit e Plavës dhe Gucise u konvertuan vetëm nën kërcënimin e një fushate të dhunshme të ekzekutimeve dhe ngacmimeve. Pasi u shpall sërish liria e fesë më 5 maj, të gjithë të sapokonvertuarit u kthyen në fenë e mëparshme me përjashtim të vetëm dy-tre familjeve në Plavë. Shumë njerëz u larguan nga zona para, gjatë dhe pas ngjarjeve. Ata që u kthyen në zonë shpesh gjetën se pronat e tyre ishin konfiskuar dhe rivendosur nga kolonistët malazezë. William Warfield, drejtor i Njësisë së Kryqit të Kuq në Shqipëri në Luftërat Ballkanike raportoi rreth 2000 refugjatë shqiptarë nga Gucia dhe Plava në Shkodër 128 familje nga Plavë-Guci ikën në Turqi. Shumë nga këto familje u vendosën në Izmir dhe Adapazar.
———————-
Historiografia malaziase
Në historiografinë malazeze ngjarjet e masakrave të Plavë-Gucisë përgjithësisht janë lënë jashtë. Në veçanti, në monografitë për pjesëmarrjen e Vasojeviqit në Luftërat Ballkanike nuk është diskutuar asnjëherë roli i fisit Vasojeviq në ngjarjet Plavë-Guci.
Përkujtimore
Në 100 vjetorin e ngjarjeve të marsit 2013, shqiptarët dhe boshnjakët u lutën së bashku në Plavë për ta shënuar si ditë përkujtimore. Pasardhësit e viktimave në të dy komunat i kanë cilësuar ngjarjet si gjenocid. Viti 2013 ishte gjithashtu viti në të cilin presidenti i atëhershëm i Malit të Zi Filip Vujanović bëri një nga njohjet e para të drejtpërdrejta të ngjarjeve në politikën malazeze në një ceremoni në Berane ku deklaroi se krimet e kryera në Plavë dhe Guci janë ana e errët e historisë malazeze.
/Plava e Gucia Sot