Muharrem Xhydollari (Hudenishti) me origjinë nga Pogradeci, ish-i persekutuar, i përndjekur dhe i burgosur prej komunistëve me 9 vite në burgun e Spaçit, me 5 familjarë të pushkatuar dhe i dënuar me 5 vite internim, pas lirimit nga burgu, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “Dielli”, Organ i Federatës Pan-shqiptare të Amerikës “VATRA”, New York, persekutimin personal dhe familjar, histori rrëqethëse të burgut të Spaçit, njohja me klerikët dhe elitën intelektuale të kombit, si Imzot Zef Simoni, Imzot Ernest Troshani, Dom Mark Hasi, At Zef Pllumi, Visar Zhiti, Eugjen Merlika, Dine Dine, Lek Mirakaj e të tjerë. Me Muharrem Xhydollarin (Hudenishti) bashkëbisedoi gazetari i “Dielli”-t, Sokol Paja.
Dëshmia e Muharrem Xhydollarit: “Si u persekutuam nga komunistët”?
Ndaluan pranë meje. “Ju jeni Muharrem Xhydollari”? Po, -u përgjigja. “Do të vish me neve, -foli njëri prej tyre, – jemi Dega e Brendshme”. Nuk fola, u ula në sediljen prapa të “Xhip”-it, në mesin e dy civilëve dhe pa folur fare ndaloi në hyrje të fshatit tim. Ai që rrinte në vendin e parë të makinës, hapi xhamin dhe pyeti një person që u ngjante atyre shoqëruesve të mi. “Hë, filluan”, -tha ai. Mori përgjigjen; “po”. (Bëheshe fjalë për kontrollin e banesës time).
Atëhere ata të dy që ishin anash meje, nxorën prangat dhe më thanë me zë shumë të butë: -“Je i arrestuar”, dhe m’i lidhën duart para. Më zgjidhën kur më futën në dhomën e izolimit. Më morën pas dy javësh në pyetje. Kjo vonesë shpjegohej se mbas arrestimit, mblidhnin denoncimet. Hetuesi më dha të lexoj urdhrin e arrestit. E lexova, ishte urdhri i Prokurorit të Përgjithshëm. –“Kaq për sot”, – tha hetuesi. Ai bëri prezantimin e tij: -“Jam Ferit Sula, tha”, dhe më dorëzoi tek përgjegjësi i burgut.
Hetuesia në dy faza
Hetuesinë do ta ndaja në dy faza. Emri i xhelatit tim që e ju thashë pak më lart, vetëm njeri nuk mund të ishte. Por për fatin tim, ai nuk qëndroi shumë në Pogradec, dhe shkoi me ngritje në Tiranë (thonë se sot është rezident në Gjermani, si azilant politik). Atë e zëvendësoi Hektor Shehu (tepelenas), mësues kishte qenë profesioni i tij. Ai me pak specializime, kishte përfituar profesionin më të ndyrë në botë, atë të xhelatit.
Por ai nuk u tregua i tillë, nuk preferoi të më keqtrajtonte, përveç prangave dhe birucës. –“Ti nuk mund të dalësh i pafajshëm, – më tha, – sepse rrethanat tuaja familjare, nuk të favorizojnë aspak. Je ky që je, prandaj je i fajshëm”. “Ti, -vazhdoi ai, – të kap ligji i parandalimeve të krimeve në fuqi, që shpjegohet me nenin e agjitacionit e propagandës”. Ai fare shkurt mbylli dosjen dhe e çoi për gjykim.
Izolimi në birucat e hetuesisë
Në dhomën e izolimit, u riktheva mendimit për të parë historinë time dhe arsyeve pse unë isha paracaktuar për t’u dënuar. Unë u linda dhe u rrita në një familje që kanë nxjerrë njerëz me ndikim politik, në interes të fateve të atdheut që nga Rilindja, Pavarësia, Lufta e Parë Botërore, formimi i Shtetit Shqiptar dhe Lufta Nazifashiste. Urrejtja anti-sllavo-komuniste që familja ime kishte, bëri që të pësojë shkallën më të lartë të persekutimit.
Si i tillë, isha paracaktuar për t’u dënuar. Ishte një periudhë që individë, të cilët ishin në shënjestër të organeve të Sigurimit, i thërrisnin në tubime masive në kooperativë bujqësore, ndërmarrje shtetërore, ferma, fshatra, etj., dhe ju bëheshin kritika apo demaskime politike diskriminuese. Kjo për terror në popull.
Por dhe gjyqet eksperimentale, këtë qëllim kishin. Unë do gjykohesha në fshatin tim. Salla e gjykimit mbeti me shumë pak fshatarë. Morën maturantët e gjimnazit dhe i futën në sallë. Ata sapo më panë mua të prangosur dhe të shoqëruar me policë, ikën dhe nuk qëndruan në gjykimin tim. Vetëm dy tre persona të autorizuar u ngritën dhe folën kundër meje, duke thënë vetëm se unë, isha biri i një familjeje, që nuk ishte pajtuar me politikën komuniste dhe si i tillë duhet të dënohesha.
Disa kuadro të fshatit folën, mbase dhe për të mbrojtur veten, se nuk dinin gjë që unë kisha bërë agjitacion e propagandë. Se unë kisha folur pro Beqir Ballukut, dhe Petrit Dumes, me të cilët neve i kishim ndarë punët që nga 1944-a. Pse unë kisha folur se; fusha e Kosovës ishte e madhe dhe shumë pjellore! –“Ky qen bir qeni, – tha dëshmitari, – pse nuk thoshte për fushën e Myzeqesë dhe atë të Korçës, që janë hambarët e Shqipërisë, por fliste për Fushën e Kosovës, që janë revizionistë”?!
Ja kjo ishte logjika që më quajtën mua fajtor dhe më dënuan me 10 vjet heqje lirie. Dhe disa fragmentet e tjera që plotësonin dënimin maksimal, për agjitacion dhe propagandë. Por ka dhe diçka që të çudit, sa mbaroi gjykimi, hetuesi erdhi në dhomën e izolimit dhe më tha: -“E more vesh sa u dënove”? -Po, i thashë, 10 vjet.
-Më pak do të dënoheshe, tha ai, por fshati të rëndoi më shumë. –“Po fshatarët nuk folën keq për mua”, i thashë. -Po pikërisht se nuk folën keq, pa more maksimumin, se po të flisnin keq ata, do të kishte dënim më të ulët. Kjo do të thoshte se sa më shumë të të donte populli, aq më shumë të dënonte partia-shtet…!
Me Dom Mark Hasin dhe djalin e Petro Markos
Ditën që shkova në “Kaush” –(Burgu 313 në Tiranë), po atë ditë erdhi dhe Jamarbër Marko (Madu), djali i shkrimtarit Petro Marko, i dënuar. Me atë kaluam së bashku një kohë jo shumë të gjatë e, formuam shoqëri. “Kaushi” ishte plot me të burgosur. Kishte dhe të ardhur nga Kamp-Burgu i Ballshit. Dom Mark Hasi, orator i madh i kishave katolike në Shqipëri dhe i tillë ishte.
Zëri i tij kumbues tingëllonte, si kambanat e hershme të kishave, ai të tërhiqte dhe të bënte për vete. Na jepte këshilla dhe leksione të shkurtra, plot moral. Për shkak të moshës së tij, unë dhe Madua, futeshim në garë se kush mund t’i shërbente më shumë atij. Ai shkoi të vazhdonte vuajtjen e dënimet në Ballsh. I dhashë një palë çorape leshi, t’ja jepte babait tim atje, që vazhdonte të vuante 23 vite pa ndërprerje.
Burgu i Spaçit një fantazmë e llahtarshme…!
Tashmë vendi ku do të vazhdojë dënimi, aplikohej dhe puna e detyruar. Ishte miniera e Kamp-Burgut të Spaçit, Mirditë. Porsa zbrita nga auto-burgu, pashë një vend fantazmë, që as fantazitë hollivudiane nuk mund të improvizonin një skenë të ngjashme llahtarë për filmat e tyre. Vend mostër, ku parashikohej dhe mos dalja gjallë prej aty! Kjo sepse, emrat e të sapo arrestuarve politikë vijëzoheshin me vijë të kuqe në regjistrat e gjendjes civile.
Demagogjia komuniste, e quante Spaçin, “Kamp-rehabilitimi”. Mjetet e rehabilitimit, ishin: uria, puna rraskapitëse, biruca dhe izolimi, përmes të cilave të dënuarit, duhej të arrinin e ta çmonin diktaturën. Vetëkuptohet: jo vetëm të të rrah, por dhe s’të lë të qash.
Kampi gjendej i futur mes grykës së Spaçit, në faqen lindore të një shpati të ngushtë, në fundin e të cilit gjarpëronte një përrua, me ujë si acid me ngjyrë okër në të jeshiltë, që do t’i përshtatej ferrit.
Në ato godina, nuk të besohej se banonin 1.200 vetë. Në çdo 8 orë që quheshin turne, vargu i të dënuarve, ishte i pambarimtë. Ku vinin gjithë ata njerëz të shpërfytyruar?! Dilnin nga ky kafaz telash hermetik, e merrnin rrugën në një malore shumë të thyer, për t’u futur në galeritë e zeza të piritit dhe bakrit. Përshkrime për këtë vend vuajtje, kanë bërë dhe shumë pena të tjera, dhe nuk dua të zgjatëm.
Komunistët bënin terror, kush vriste shpërblehej me leje
Mbamendja ime, nuk shkëputet nga tre-katër episode fare të veçanta për mua, mbasi kam asistuar vetë. Mbeten të paharruara. Ekzekutimi me armë zjarri, i Miho Shëngjergjit, nga rrënjët e rrethimit, ishte i pabesueshëm. Miho ishte i moshuar dhe nuk mund të kalonte telat me shumë rrethime. Ata e vranë në kamp, brenda rrethimit. Por një shqetësim të tillë, të dënuarit e Spaçit e hoqën pak javë përpara.
Kur rojet e rrethimit, kishin qëlluar të dënuarin Alem Luzi nga Kanina e Vlorës. Alemin, hetuesia e kishte çuar në atë fazë, sa ai nuk mund t’i rezistonte qëndrimit në këtë kafaz. Rexhep Goçi nga Çeremi, Tropojë, duhet të kryente edhe 11 ditë burg, për këtë nuk e kishte kapur amnistia e viti 1982. Ai u caktua të punonte në zonën e dytë. Rojet e rrethimit, e qëlluan me breshëri automatiku, jo në zonën e ndaluar.
Roja që qëlloi, u shpërblye nga komanda me leje për të shkuar pranë familjes, por mësuam me vonë nga librazhdasit, se mbas vitit 1990, ai drejtoi një seksion të Partisë Demokratike. Në javën e parë të qershorit, na ra të punonim turnin e tretë, grupi i Frederik Tarrellit, me Luc Vukën e Arben Dilën, punonin në një front që rrezikohej jeta e tyre, nga koha në kohë. Dhe ashtu ndodhi. Mali u shemb, Frederiku shpëtoi me pak lëndime, Arben Dila përfundoi në spital, nga ku doli i shëruar.
Ndërsa Luca, i dashuri dhe i dhimbsuri ynë, mbeti aty nën mal, ku eshtrat e tij, do të vijë një ditë, të dalin si filiz i një përmendoreje, e cila do tu bashkohet përmendoreve të shokëve tanë, që ju mor jeta nga diktatura komuniste. Në kamp burgun shfarosës Spaç, Mirditë, Luc Vuka, ky djalosh i Malësisë së Madhe, luftoi deri ditën e fundit.
Me armën e tij që ja kishte falur zoti (sarkazmën) me anën e të cilës për çdo ditë vrau, theri, rropi e poshtëroi diktatorët e sistemit më të urryer në botë, ato komunist e enverist. Për këtë, Luca rreshtohet i njëllojtë, me atë që prodhuan letërsinë, brenda këtij ferri dhe jashtë tij.
Ri-arrestimet e ri-dënimet e të burgosurve
Të paharruara mbeten dhe ri-arrestimet e ri-dënimet që individë fatzinj, nuk do t’i jepnin atë që quhej liri. Se sipas jeshilëve, (ngjyra rrobave të Sigurimit të Shtetit), përbënin rrezikshmëri shoqërore. Duke mos përshkruar hollësi në kujtimet e mia, i rikthehem porsa-ardhjes në këtë kamp shfarosës.
Porsa zbrita nga auto-burgu, veç çfarë përshkrova më lart, pashë një dendësi të madhe të asaj popullsie, që i ishte hequr liria. Njerëz të shpërfytyruar, fytyrat e tyre jo-vitaminoze, të jepnin përshtypjen se ishin jashtëtokësorë, si tablo të shpirtra të vdekur, të Nikolla Gogolit.
Ditët kalonin në ankth, për t’u ambientuar në atë vend dhe me ata njerëz që unë kisha bashkuar fatet, jetën. Njerëz me mosha të ndryshme, me kultura të ndryshme, por edhe të shtresave të ndryshme, që më vonë pashë dhe mësova, që një pjesë e tyre, jetonin me shpresë dhe pjesa tjetër me besim.
Në këtë kamp, ditët kalonin dhe jeta harxhohej, kujtesa e kësaj jete që harxhohej do të luftonte kundër harresës që i duhej sistemit dhe pushtetit katil. Që përjetësohej kjo kujtesë, duheshin luftëtarë inteligjentë, trima e të besuar ndaj njëri-tjetrit, gjë që në këtë dendësi popullate, nuk mungonin.
Ndjeshmëria e atyre mendjendriturve, çdo eveniment që ndodhte me fshehtësi të madhe, e hidhnin në letra, duke shkruar në gjini të ndryshme, në poezi, prozë e të tjera.
Personalitete të botës shqiptare në burgun e Spaçit
E për të mos mbetur pa autorësi, ata gjenin (lulja-lulen), konsultoheshin dhe shkëmbenin shkrimet e njëri tjetrit, pra kështu formoheshin rrethe letrare, që do të përjetonin ditët e vitet e zeza, në këtë vend të zi. Kështu në një grupim, djemtë pasionantë ishin; Zyhdi Morava, Ylber Merdani, Ferit Tahe Shefqet Dobra, Ali Laze, Maks Rakipi, Hasan Bajo, Eqerem Muja, Gëzim Medolli, Pëllumb Lame, Xhemal Mustafaraj, Vilson Zeka, Fatmir Lame.
Por dhe në nivelin e profesionit, jo të pasionit, ishin Visar Zhiti, At Zef Pllumi, Eugjen Merlika, Dine Dine, Lek Miraka, të cilët jo vetëm që nuk harruan ato që shkruan në Spaç-Burg, por shkrimet e tyre, projekti i të cilave ishin që nga ajo kohë e izolimit, qëndruan në një shkallë të lartë të disidencës kombëtare shqiptare.
Shkrimet e autorëve të lart shkruar në Kamp-Burgun e Spaçit, janë një ndërthurje e letërsisë, dhe ngjarjeve reale. Kjo letërsi e shkruar në kafazin hermetik me gjemba, do të duhej që të kthehet në vizionin pamor, nëpërmjet shiritave filmike, ku rolet kryesore, t’i realizojnë artistë, karakteret e të cilëve u shkojnë shkrimeve të autorëve që në librat e tyre, kanë hedhur të vërtetat e asaj jete të hidhur, që ende nuk ka kaluar.
Për mua, veç dënimit me 10 vjet heqje lirie, vështirësi të veçantë më shkaktonin dhe vuajtjet e nënës, vëllezërve dhe motrës, të cilëve ju shumëfishua një luftë klase e tmerrshme, ballas, jo vetëm nga organet e Sigurimit të Shtetit, por dhe me popullatën e fshatit, rrethit e me gjerë.
Atyre ju ngarkuan një internim të gjatë me vite, dhe i lëvizën disa herë nga vendi i internimit, derisa i degdisën në një mal mes Beratit, Përmetit dhe Tepelenës. Ky ishte një fshat që si i thonë fjalës, hante pula gurë. Jetonin mes masash të rrepta sigurie. Asnjëherë nuk i lejuan që të më vinin në burg, për takim!
Nga At Zef Pëllumi, te Dom Zef Simoni dhe Kardinal Troshani
Pikësynimi kryesor i diktaturës, ishte të luftonin klerikët katolikë dhe institucionet ku ata shërbenin, deri në zhdukje të plotë. Vitet 1975-1985, ishin pak të vona, por në burgun e Spaçit, vuanin dënimin disa nga këto personalitete.
Ata edhe pse i përkisnin moshës së tretë, vazhdonin të qëndronin brenda shpirtit njerëzor. Të përndershmit: Ernest Troshani, Kolec Andoni, Zef Kol Hardhia (Simoni), Zef Ashta, Pader Zef Pllumi, Dom Ndoc Sahatçija. Ata qëndronin shumë afër me bashkëvuajtësit e tyre, ishin të moralshëm dhe jepnin moral.
Nuk përziheshin me biseda që komentohej politika. Përveç Zef Pllumit, që ishte dhe më i freskët në mendje, se kolegët e tij. Ai kontaktonte me bashkëvuajtësit, i studionte ata dhe regjistronte në memorien e tij, atë material që do t’i duheshin për shkrimet brilante, që më vonë do t’i realizonte.
Padër Zef Pllumi edhe kur u lirua nga burgu, nuk i humbi kontaktet me bashkëvuajtësit. Ai, me humanizmin që kishte, u lidh me disa shoqata humanitare që vepronin rreth Vatikanit dhe ju garantoi shokëve të burgut, një shumë financiare modeste.
Kjo ndihmë vazhdoi për disa muaj rresht dhe ishte në kohën më të përshtatshme, për të sapo liruarit nga burgjet komuniste. E shkuara mbetet një kujtesë krimesh që janë zhdukur, vlera kombëtare. I ka kushtuar shumë zhvillimit të vendit tonë.
Mund të them për skëterrën që e kaluam, nuk shqitet nga mendja dhe ëndrrat na shfaqen po për atë kohë. Por sot është për t’u theksuar, vetëm “e drejta” që mbajti të njëjtën linjë edhe në post-diktaturë.
Duhet që komunizmi të lexojë vetveten, sepse njeriu shqiptar dhe mbas komunizmit, trashëgoi një moral të deformuar, atë të mercenarit të cilën vazhdon ta ketë dhe mbas ndryshimeve politike, për këto 30 vjet. Por ne, nuk i takojmë atyre që shpresojnë, por atyre që besojnë. Prandaj dhe shoqëria civile, mbetet e paralizuar. Për më të mirën, besojmë, besojmë, besojmë.
Familja patriotike Hudenishti
Gjyshi im Muharrem Hudenishti, ishte oficer i Mbretërisë Shqiptare, luftëtar i lirisë, i lidhur me rilindasit që nga viti 1905. Ai është ekzekutuar me 23 nëntor 1939, nga fashizmi italian. Babai im Besim Hudenishti, ekonomist i lartë mbaruar në Austri në 1934.
I burgosur politik nga sllavo-komunistët. Kreu 29 vjet e gjysëm heqje lirie, mbas tre muajsh që u lirua, vdiq në internim, në vitin 1982. Babai im Besimi, u dënua nga fashistët në 1941 me 16 vjet burg, një pjesë të dënimit e vuajti në Cambo-Baso në Itali.
Xhaxhai im, Nuri Hudenishti, kishte mbaruar akademinë ushtarake në Itali në vitin 1937. U internua në Ulqin nga fashizmi, një prej 37 vetëve të internuar, për dy vjet e gjysëm. Formoi grupimin politik të Legalitetit. Si drejtues i këtij grupimi për juglindjen e Shqipërisë, bashkëpunoi me Abaz Kupin dhe shumë veriorë zogistë. Aktivitetin e Nuriut kundër nazi-fashizmit, e vërtetojnë misionarët anglezë, që kanë vepruar në Shqipëri, Bill Maklean e David Smajli, në librat e tyre. U pushkatua nga komunistët, në 10 korrik të vitit 1946. Memorie.al