Siç është e njohur, Isa Boletini ishte organizator, pjesëmarrës, luftëtar dhe strateg i kryengritjeve të armatosura kundër sundimtarëve osmanë në Kosovë në vitet 1902-1903, 1908-1910. Pas shtypjes së Kryengritjes së Kosovës (1910), grupe të mëdha njerëzish nga Kosova, së bashku me disa nga prijësit e Lëvizjes Kombëtare u detyruan të braktisin vendin e vet dhe kërkuan strehim në Mal të Zi. Një ndër ta, madje i pari, që erdhi në Mal të Zi ishte Isa Boletini. Ky strateg popullor, organizator e udhëheqës i Lëvizjes për Çlirim e Bashkim Kombëtar qëndroi disa vite në këtë vend, ku vritet pabesisht nga dora e armikut – xhandarët malazezë në Podgoricë më 23 janar 1916, po atë ditë kur ushtria austro-hungareze hyri në Mitrovicë. Vrasja e trimit Isa Boletini ende mbetet enigmë, së paku në variantin zyrtar. Ai vdiq në një luftim të papritur, që i përngjan një tradhtie të shtetit, ndërsa arsyeja dhe rrjedhoja e ngjarjes mizore nuk u bë e ditur deri më sot. Për qëndrimin e Isa Boletinit në Mal të Zi ka shkruar shtypi i kohës ndërsa në Arkivin Shtetëror të Malit të Zi (fondi i MPB, MPJ dhe Konsulata malazeze në Shkodër) ruhen shumë dokumente të cilat mund të hedhin dritë mbi ardhjen, jetën, dhe veprimtarinë e tij dhe shqiptarëve të tjerë gjatë qëndrimit të tyre në Mal të Zi.
Kësaj radhe po japim dy letra të pabotuara deri më tash për personalitetin e Isa Boletinit, të cilat ndodhën në arkivin e Institutit Historik të Malit të Zi në Podgoricë.
- Dorëzimi i Isa Boletinit me rastin e okupimit të dytë të Shkodrës në qershor 1915
Konsujt e Fuqive të Mëdha në Shkodër kanë pohuar se trupat tona, të cilat në kërkesë të aleatëve, janë tërhequr nga Kiri deri në urën e Mesit, do të kthehen andej kah kanë ardhur, por pa hyrë në Shkodër. Një variant i tillë përhapej nëpër qytet. Shumë e kanë marrë si të vërtetë.
Isa Boletini, shqiptar në zë dhe luftëtar, kundërshtar i devotshëm i imperisë turke, gjakpirës i njohur i popullit serb, pas përfundimit të Luftrave Ballkanike ka jetuar një kohë në Krasniqe. Atje ka ndenjur derisa trupat e Veshoviqit nuk kanë kaluar në drejtim të Shkodrës. Atëhërë së bashku me malësorët e atjeshëm dhe disa agjentë austriakë ka tentuar të luftojë kundër tyre. U mundën dhe u shpërndanë. Isa me përkrahësit e vet iku për në Shkodër. Bazuar në pohimin e cituar të konsullit, ai atje ka ndenjur pa frikë. Bajram Curri dhe të arratisur të tjerë në zë, një ditë më parë ishin larguar. Përfundimisht edhe Isa e pa se do të ndodhi okupimi i padiskutueshëm i qytetit. Në momentin e fundit, së bashku me përcjellësit e mbetur, 20 deri në 30 shokët e tij, tentuan të gjejnë shpëtim në drejtim të Lezhës. Por për fatkeqësinë e tij kjo nuk i shkoi për dore. Rrugën veç e kishin ndërprerë aradhat tona të sektorit të Bunës. Po atë natë u desht që të kthehet. Menjëherë kërkoi dhe e fitoi strehimin dhe mbrojtjen nga konsulli francez. Shpresoi se franceëet, si aleatë dhe miq tanë të atëhershëm, do të gjejnë mundësinë që nëpërmes Cetinës ta shpëtojnë. E menduar mirë, por e kryer pa sukses.
Konsulli malazez për të gjitha këto ka qenë saktësisht i njoftuar. Në fund të fundit duke e shikuar gjendjen paraokupuese nëpër qytet, e ka parë me sytë e tij ikjen në agim të Isait dhe kthimin e tij të hidhur.
E gjitha kjo ka ndodhur në natën e 13 qershorit të vitit 1915, në natën e okupimit të Shkodrës. Të nesërmen gjatë okupimit në marrëveshje me gjeneral Veshoviqin, përreth konsullatës franceze dhe bahçes së saj janë vendosur roje të padukshme.
Për këtë rast diplomacia e Parisit dhe Cetinës me të madhe kanë punuar. Të kota kanë qenë kërkesat që Isa të lirohet. Më në fund është arritur marrëveshja që ai me përcjellësit t’i dorëzohet konsullit malazez, i cili ende ka qenë në Shkodër, kështu që ai me përcjellje të veçantë ushtarake dhe me përgjegjësinë e tij personale, me vapor (anije) ta dërgojë për në Rijeka Crnojeviq, nga ku do ta përcjellë sipas urdhëresave të mëtutjeshme. Në këtë kuptim, konsulli francez nga Parizi dhe ai malazez nga Cetina i morën instrukcionet e duhura. Është vepruar në mënyrë të përpiktë sipas tyre. Konsulli francez z. Begen Bliko e ka përcjellur nga konsullata franceze në atë të Malit të Zi. Skena ishte mbresëlënëse.
Isa ka lënë përshtypjen e njerit serioz, dinjitoz dhe të vendosur, të luftëtarit për të drejtat e shqiptarëve, udhëheqësit të mirë ushtarak. Ka qenë fis i pastër, një tip i vërtetë i fisit të prirë shqiptar, mjaft të ngjajshëm me vojvodet tanë të vjetër, të lindur, të pashëm, të zgjuar, të mprehtë, të guximshëm, të cilët kundër osmanlinjve luftuan si luanë për idealet e tyre të mëdha.
Në mënyrë të denjë e ka përshendetur përfaqësuesin e Malit të Zi. Nga një truproje e tij e mori pushkën e zbrazur dhe ia dorëzoi duke thënë: “E dorëzoj si një përfaqësuesit të të madhit, të mençurit dhe kalorësit të Krajl Nikollës, në njerëzillekun, heroizmin dhe bujarinë e të cilit beson. (Kjo pushkë, si dhuratë e Krajlit, edhe sot gjendet të nënshkruesi i kësaj letre. Për pushkën dhe mbishkrimin do të bëhët fjalë veçanërisht). Isoja ka folur përmes përkthyesit. Me të kanë qenë edhe një apo dy fëmijë, gjegjësisht nipat.
Konsulli malazez e takoi bukur dhe me elegancë. Këtë, përveç kurtoazisë personale e ka imponuar edhe personaliteti i tij dhe ndërhyrja franceze.
Armët tjera në konsullatë më vonë i kanë sjellë kavazet francezë.
Gjeneral Veshoviqit nuk ka dashur t’i dorëzohet. Në të nuk ka pasur besim. Si duket nga ai ka pasur frikë. Si rival të mëparshëm, në vendet e reja të çliruara kanë pasur zënka të forta. Këto rezultojnë nga veprimet e mëparshme të Isës me popullsinë serbe, por edhe nga lufta në kufirin e Shqipërisë me rastin e marshimit tonë drejt Shkodrës. Edhe ai vetë ka menduar, por edhe mbrojtësit e tij francez, se nuk është e pamundur që gjeneral Veshoviqi për të gjitha ato, do të ishte kacafytur ashpër.
Nuk e kam të njohur nëse dikush e ka kërkuar ekstradimin e tij. Dyshoj. Në fund të fundit, meqenëse ai është konsideruar si personalitet politik (fajtor), kjo do të ishte e pavend. Është fakt i njohur se të tillët kurrë dhe askund nuk i tradhtojnë.
Derisa është kufizuar me Turqinë, ka pasur kuptim politik dhe interes që edhe Serbia edhe Mali i Zi të tentojnë të përfitojnë miqësinë e tij. Mirëpo, pas Luftrave Ballkanike, veçanërisht pasi Shqipëria ka fituar pavarësinë, kjo ka humbur çdo rëndësi. Isa pa zgjedhur mjete, me të gjithë forcën e tij në të gjitha drejtimet i është përkushtuar pretendimeve të tij shoveniste. U bë armik i hapur i tyre edhe pse me ata ka lidhur, veçanërisht e fshehurazi – herë me gojë e herë me shkrim shumë marrëveshje të shtrenjta…..!
Pas kryerjes së këtyre formaliteteve, Isa me vapor është nisur për Rijeka Crnojeviq. Besoj se është çuar edhe në Cetinë. Kjo ishte atëherë një sensacion i madh. Nga aty është dërguar në Nikshiq. Pas hyrjes së trupave austriake ka kaluar në Podgoricë, ku ka vdekur në një luftim të papritur, arsyen dhe rrjedhjen e secilës të interesuarit dhe të pranishmit në vendngjarje besoj se duhet t’i shpjegojnë me saktësi në favor të historisë.
Aleksa V. Martinoviq
Konsull gjeneral në pension - Pushka e Isa Boletinit
Kur për të dytën herë kam qenë të Krajli – Gospodari me kërkesën e tij, i kam treguar si është dorëzuar Isa Boletini nëpërmes konsullatës franceze (Shih artikullin të cilin e kam shkruar).
Me atë rast e kam njoftuar se pushka që ai e mori nga duart e truprojës së tij e që në shenjë dorëzimi ma dorëzoi mua, gjendet tek unë; e kam sjellë nga Shkodra dhe do t’ia dorëzoj atij që të më urdhërohet. Krajli atëherë më ka thënë: “Nuk është e nevojshme ta sjellësh, e askujt t’ia dorëzosh, por ta mbash për vete”. Pastaj më ka thënë: “Në kondakun e pushkës shkruaj: Kjo është pushka e të famshmit Isa Boletini, gjakpirësit të famshëm të popullit serb të cilën Krajli – Gospodari ia ka dhuruar konsullit të vyeshëm të Tij, Aleksa V. Martinoviqit, si dhuratë për riokupimin e Shkodrës në qershor të vitit 1915”.
I putha dorën. Me përulësi e falënderova. Isha i kënaqur me këtë nderim dhe u ndjeva i përkëdhelur.
Nuk e di si dhe pse nuk e kam kryer këtë urdhëresë të lartë!? Ndoshta për rrethanat e krijuara! Megjithatë pushkën e kam ruajtur. Gjatë kohës së Austrisë e kam ruajtur në legatën greke këtu. Këtë e kam bërë me mirësinë e kolegut dhe mikut tim z. Rentis, të ngarkuarit grek me punë në Cetinë. E ruaj edhe sot si kujtim me vlerë historike, në koleksionin tim të pushkëve të vjetra. Gjithashtu do të ekzekutoj urëdhrin dashamirës të sovranit tim për mbishkrimin (nga i njëjti autor).
Autori i këtyre dy letrave ka vdekur në Cetinë në vitin 1956, ndërsa unë vazhdoj të jam në kërkim të pushkës së Isa Boletinit, si kujtim me vlerë historike!