Banorët e Alpeve Dinarike janë njerëzit më shtatlartë në planet. Një studim i fundit i rrëzon holandezët nga froni, për t’ua dhënë atë malazezëve.
Gjatësia trupore e këtyre banorëve i ka magjepsur antropologët që nga fundi i shekullit XIX. Në një artikull të kohëve të fundit në revistën shkencore “Biology” të quajtur “Hartëzimi i maleve të gjigantëve“, studiues nga Universiteti Masaryk në Brno (Çeki) dhe Universiteti i Malit të Zi në Niksič paraqesin një panoramë të qartë të ndryshimeve në gjatësinë trupore të atyre që jetojnë në ish-Jugosllavi dhe Shqipëri.
Sipas të dhënave të tyre, 18-vjeçarët nga Mali i Zi janë aktualisht më të gjatët në botë (182.9 cm), duke tejkaluar bashkëmoshatarët e tyre holandezë (182.4 cm) me gjysmë centimetri.
Pavarësisht kësaj, malazezët nuk dallohen nga fqinjët. Djemtë 18-vjeçarë nga Dalmacia, rajoni jugor i Kroacisë, janë 183.7 cm. Në Hercegovinë, ata mesatarisht arrijnë në 183.4 cm. Në një brez të vogël, që lidh Dalmacinë nëpërmjet Hercegovinës jugore me Malin e Zi qendror, gjatësia mesatare trupore i kalon edhe 184 cm.
Ndryshe nga Mali i Zi, Dalmacia dhe Hercegovina janë pjesë e kombeve më të mëdha (përkatësisht Kroacia dhe Bosnje-Hercegovina) me mesatare më të ulët të gjatësisë. Ky model i dallimeve të forta rajonale dhe madje lokale ishte i dukshëm për administratorët e ushtrisë austro-hungareze, të cilët regjistronin shtatlartësinë e rekrutëve të tyre.
Në 1895, të rinjtë nga Bosnje-Hercegovina që hynin në shërbimin ushtarak ishin mesatarisht 172,4 cm të gjatë, që ishte shumë më e lartë se mesatarja e rekrutëve nga e gjithë Perandoria në 1890 (165,1 cm) dhe madje edhe më shumë se gjatësia normale e burrave të Evropës Veriore në të njëjtën grupmoshë (afërsisht 170 cm).
Dieta dhe gjenetika, jo mineralet
Megjithatë, rekrutët nga Tuzla (171 cm) ishin më të shkurtër se ata nga Hercegovina fqinje (175 cm). Dhe pas Luftës së Parë Botërore, kërkimet në malet e Durmitorit (në Malin e Zi veriperëndimor) te meshkujt e moshës 18 deri në 40 vjeç dhanë një lartësi mesatare prej 176.7 cm, një shtat që kombet e industrializuara të Evropës Veriore dhe Perëndimore e arritën vetëm në vitet 1950 dhe vitet 1960.
Nga erdhi gjithë kjo gjatësi? Mineralet, sugjeroi antropologu i Harvardit Carleton Coons në vitet 1920. Ai vuri në dukje se njerëzit më të gjatë në rajon jetonin në gurë gëlqerorë, ndërsa shqiptarët më të shkurtër jetonin në zonë ranore. Të dhënat e fundit sugjerojnë dietën dhe gjenetikën si shkaqe më të mundshme.
Shtatlartësia është një tipar i ndërlikuar për t’u identifikuar. Është shumë i trashëgueshëm dhe shumë i ndjeshëm ndaj ndikimit mjedisor. Për të sjellë një shembull, merrni parasysh efektin e Revolucionit Industrial. Ndër pasojat e shumta, të mira dhe të këqija, ishte një përmirësim i përgjithshëm i situatës ushqimore në të gjithë Evropën. Si rezultat, gjatësia mesatare trupore në shumë vende evropiane është rritur me 10 deri në 17 cm (0,33 deri në 0,55 ft) që nga fundi i shekullit XIX.
Për shkak të dallimeve dietike midis komuniteteve të saj fetare, Bosnje-Hercegovina ofron një dritare magjepsëse për efektin e të ushqyerit në gjatësinë trupore. Mishi i derrit është burimi kryesor i proteinave, por konsumimi i tij konsiderohet haram (i ndaluar) në traditën myslimane. Kjo do të shpjegonte një ndryshim në shtat prej 2.2 cm (0.87 in) midis pjesës kryesore myslimane të Sarajevës (181.8 cm) dhe periferisë së saj lindore kryesisht serbe (184.0 cm). Gjithashtu, në pjesë të tjera të përziera fetare të vendit (rreth Gorazde dhe Mostar), myslimanët rezultojnë të jenë 2-3 cm më të shkurtër se fqinjët e tyre serbë ose kroatë.
Kthim në kulturën gravetiane
Megjithatë, siç sugjeron shqyrtimi i gjatësisë relative gjatë shekujve, gjenetika gjithashtu luan një rol – më saktë, frekuencat e I-M170, një haplogrup shumë i vjetër i linjës mashkullore që mund të gjurmohet në kulturën lokale gravetiane, që daton në shek. Paleoliti i sipërm. Shpërndarja e I-M170, e cila arrin kulmin e frekuencës globale (70.9%) në Hercegovinë, është një shpjegim më i mirë për lartësinë e jashtëzakonshme sesa shpërndarja e mineraleve në tokë, e cila nuk përputhet me shpërndarjen rajonale të lartësisë.
Shqipëria është disi anormale, pasi shqiptarët duket se nuk arrijnë të njëjtën shtatlartësi si fqinjët e tyre të drejtpërdrejtë në Mal të Zi, Kroaci dhe Bosnje-Hercegovinë. Megjithatë, kjo vjen kryesisht për shkak të historisë së gjatë të Shqipërisë në izolimin dhe privimin komunist që i ngjan stilit të Koresë së Veriut, e cila zgjati nga fundi i Luftës së Dytë Botërore (1945) deri në rënien e komunizmit (fillimi i viteve 1990) dhe që i “detyroi” shumë banorë të rajoneve të vendit të mbeteshin në nivele “mesjetare”. Për referencë, një burrë mesatar në Korenë e Veriut thuhet se është rreth 3 deri në 8 cm më i shkurtër se një i ngjashmi i tij koreano-jugor (173,5 cm).
Proteinat si motor
Ndërsa ekonomia e Shqipërisë është përmirësuar gjatë tre dekadave të fundit, po ashtu është përmirësuar edhe gjatësia mesatare e qytetarëve të saj, siç tregohet nga harta e mësipërme. Ndërsa Shqipëria arrin hapin me fqinjët e saj, studimi tregon qartë se “lartësia mesatare në Ballkanin Perëndimor është ndër më të lartat që janë dokumentuar ndonjëherë në çdo grup njerëzor”, dhe duke gjykuar nga përmirësimet e fundit në ekonomitë lokale dhe situatën ushqyese. , “rajoni… nuk e ka arritur ende potencialin e tij maksimal për sa i përket shtatlartësisë.”
Së shpejti, meshkujt e ushqyer mirë në Hercegovinë dhe Dalmaci mund të arrijnë lartësinë mesatare prej rreth 190 cm, parashikojnë studiuesit. Po malazezët? “Duke gjykuar nga matjet e rekrutëve në kryeqytetin Podgoricë, të lindur gjatë viteve 1960, gjatësia e meshkujve malazezë është rritur me 1.7 cm në dekadë”.
Holandezët tashmë janë në krye të “indeksit të proteinave”, një raport midis furnizimit ditor të proteinave nga qumështi dhe mishi i derrit/gruri, i cili është “motori” më i fortë që nxit rritjen. Ky indeks në përgjithësi është ende shumë i ulët në Ballkanin Perëndimor. Pra, duket se Alpet Dinarike do të vazhdojnë të nxjerrin gjigantë edhe më të gjatë, duke ua marrë këtë titull holandezëve.