Në revistën e famshme letrare “Jeta e re” nga Prishtina autori Enver Ulaj na sjell një rrëfim që përmes letërsisë na kthen në vitin e pafat 1913 dhe hyrjen fatkeqe të Malit të Zi në Plavë e Guci. Ky është një rrëfim për gjamën që e gjeti këtë krahine gjithmonë shqiptare
(foto Plava 1912)
GJAMA
Enver Ulaj
“Dhe prania e Perëndisë u largua nga Moisiu, kështu që lavdia e tij nuk ishte mbi Moisiun; dhe Moisiu u la vetëm. Dhe ndërsa u la vetëm, ai ra përtokë.”
(Pjesë e shkëputur nga përkthimi i Biblës, siç iu zbulua Joseph Smith Profetit, 1830–1831. Kapitulli 1, 9)
Në Shteg të Diellit fshau edhe një herë. Dhjetë hapat e fundit të shtegut iu dukën të rëndë Bajraktarit. Do donte të ndalej t’ia hidhte një sy luginës, po sekondat tani vlenin shumë. Ledhatoi me sy nga maja e shtegut shtëpitë e katundit. Aty e pati edhe vizionin e parë: E pa se vetëm pas pak, ndoshta edhe pas tri orësh, nga ky vend do shihen shtëpitë e katundit që marrin flakë. E mendoi si në këto çati shtëpish, që janë mbuluar nga bora, pas disa çastesh do hapen ca gropa të zeza, të cilat zjarri i ka djegur nga brenda me trarët që janë thyer dhe kanë rënë brenda si brinjë të thyera.
Eu, mozomakeq! psherëtiu dhe ktheu kryet prapa, ku rreth 20 burra të larë në gjak po e ndiqnin nga pas rrugën e tij nëpër borë. Ishte nisur në luftë me rreth dhjetë herë aq. Djem të rinj, sokola, por edhe burra të regjur me mustaqe, që edhe më parë kishin luftuar. I kishte parë Bajraktari se i kishin lëshuar këmbët në sy të tij, filizat e njomë që ende brisk s’i kishin rënë fytyrës. Kishte parë se si u ndalej, e shuar, fejza që mban jetën gjallë në qafët e tyre, që nuk ishin ngarkuar ende nga pesha e jetës. Gjaku i tyre i dukej se ia kishte renduar sytë Bajraktarit, pasi kapakët e rëndë i peshonin më shumë se bora që kishte zënë vend mbi çatitë e shtëpive, që pas pak çasteve do merrnin flakë.
– Po vjen, po vjen hasmi, ikni sa më shpejt, o mymleqet… ulërinte dikush rrugëve të katundit. Zëri dëgjohej edhe jashtë tij, përplasej sukave dhe rrëzave me shtigje ortekësh dhe humbej përpjetë drejt kupës së qiellit.
Kishte tri ditë e netë të gjata atje në front, në Qafë të Previsë. I kishin mbyllur mirë shtigjet me trupat e veta, derisa filizat e rinj i kishin rënë një nga një të prekur nga arma e hasmit, aty para këmbëve të tij. Bajraktari fshiu ballin dhe përshkoi me shuplakë kapakët e syve sikur hiqte nga ta atë barrë të madhe të mbledhur aty. Po me atë lëvizje të hapur të gishtit të madh dhe gishtit tregues, kishte mbyllur sytë e perënduar të djelmoshave të vrarë nën udhëheqjen e tij… dhe s‘ishin qenë pak, një qind e kusur. Shumicës prej tyre ua kishte pa rritën, u kishte qenë krushk në dasmën e prindërve, i kishte sjellë nuse nënat e tyre në kalë deri te Guri i nuseve në të hyrë të katundit, ku gratë më të vjetra të katundit, pritnin nuset e reja me urimin që të lindin luftëtarë të ri. I kishte parë Bajraktari se si u rritej shtati shtalb, sesi ju zvogëloheshin teshat e zhgunit… Kur ua kishte bartur në krah trupin pa jetë, ishte bindur se vërtetë ishin shtalb. Duart dhe këmbët u vareshin, pasi jeta kishte firuar nga kurmi i tyre përgjithmonë.
– Eu, Zot i madh, si më provove kështu, tha me vete Bajraktari. Ktheu kryet prapa dhe pa që tjerët e ndiqnin shtegut. Të plagosurit po zbrisnin më vështirësi teposhtës. Ata që ishin më të fortë ndihmonin të tjerët. Ishin të dërmuar, fytyrat e heshtura ishin tharë në tri ditë. Kohë pas kohe lëshonin gjamë, që rridhte nga kraharori i prekur nga hekuri dhe baroti i hasmit. Sa më shumë kullonin gjak, aq më të zbehta u bëheshin fytyra. Për një çast edhe të gjallët iu duken si trupa, që shumë shpejt mund mbesnin pa jetë, pasi fryma e tyre do shuhej kur deka do t’u jepte prehjen muskujve të shtangur, duke mbetur nga ta veç një meit i zbehtë, të cilit bajraktari shpejt e shpejt do duhej t’i hapte një varr, edhe pse shumicën as nuk kishte pasur kohë t’ua thoshte një lutje mbi kokë.
“Për hajr të qofshin varrët” u kishte thënë atyre që kishte më afër. Një traditë e pasardhësve të Nre Nikës për t’u dhënë zëmër të plagosurve. E vet bajraktari nuk kishte asnjë plagë. Asnjë plumb nuk e kishte shpuar, asnjë teh shpate nuk e kishte prerë, edhe pse gjithnjë kishte qenë në ballë, dhe sytë e hasmi vazhdimisht e kishin shikuar qafen e tij të trashë dhe të fuqishme, duke ëndërruar t’i bijë fund e krye tehut të shpatës, duke ia marrë përherë lavdinë, që kishte si bajraktar i shtëpisë së Muç Hasanëve, emri i të cilëve dihej jo vetëm në këtë krahinë, por edhe në tjerat përreth. Ishte rrëzuar disa herë, ndonjëherë edhe ishte shkelur nga këmbë të mbështjella me opinga viçi forcuar me lidhëse lëkure, ishte qëlluar një herë edhe nga këmbët e para të një kali, por plagë burri asnjë nuk e kishte marrë. Plisi i kishte rënë në tokë, iu kishte përzier në atë zallahi dhe tek më vonë e kishte parë përtokë, dhe e kishte vënë në kokë përsëri. Gjithë jetën e kishte mbajtur mbi ballë dhe i duket se kishte marrë formën e kokës së tij dhe s’i lëvizte as në dyluftimet trup me trup. Nën sy kishte një të çarë. Diku gjatë luftimeve të ditës së tretë hasmi ia kishte mbështetë kokën për rraste të gurit. E kish pa gazepin më sy. Derisa e kish nxjerrë shpatën e shkurtë, që poashtu e mbante në bel, dhe nga poshtë lartë ia kish çarë barkun deri në gabzherr, kur hekuri i mbrehtë i sjellë nga Stambolli, kishte hasur në kockë në fortë. Trupi i pajetë hasmit i kishte rënë përmbi dhe mezi kishte gjetur forcë për ta hedhur mënjanë.
E ngjeshi plisin edhe më shumë në shteg të ballit, sikur donte që askush në katund mos ta shikonte më në sy. Mendoi si do jetë takimi me gratë e katundit. Ato bija fisnike nga shtëpitë ma të mira, djemtë e të cilëve s’ua ktheu më në shtëpi, mendoi se ndoshta do ta nëmnin plakat, mendoi kokat e ulura pranë të cilave do kalonte duke shikuar majat e opingave të veta të qëndisura me xhufka, që ishin mbuluat me baltë dhe ishin bërë të rënda si prej tunxhi, dhe mendoi se pas shpinës mund të dëgjonte mallkimin, që s’do mund ta ndalë dikush. Dhe ky mallkim do zgjatë shumë, shumë më gjatë se gjithë jeta e tij.
– Eu, zot i madh si më sprovove kështu! tha me vete edhe një herë para Vorrit të Zogut në të hyrë të mëhallës. Katundi po vlonte. Orët e ankthit dhe pritjes tash kishin mbetur në paraditen, që dukej shumë e largët, e asaj dite. Ankthi nëse do fitojnë luftën, e bashkë me festën e çlirimtarëve, do nderojnë të rënët, apo do ikin si pulat pa pasur kohë të varrosin të masakruarit. Cili ishte fati i kësaj xhumaje të ditës së dytë të këtij kurban bajrami? Shpresat e mëngjesit nuk ishin më, kur dielli ishte ngjitur në qiell dy konopë lart, vija e mbrojtjes definitivisht kishte rënë. Në vazhdim trimat kishin rezistuar sa për t’u lënë kohë familjeve që të lëshojnë katundint sa më shpejt. Gjithçka po merrte fund, hasmi po fitonte edhe këtë herë. Do bëhemi muhaxhirë, do shkëputemi nga vendet, nga tokat shtëpitë ku kemi kaluar jetët, do jemi farë u hupur që nuk qe në gjendje t’i del zot vendit të vet… Por koha nuk ishte për t’u mallëngjyer. Lajmësi i parë ishte dërguar në kohën kur zëri i Hoxhës në Mahallë të Keqit po thërriste njerëzit që të falin xhumanë, edhe pse nga burrat kishin mbetur vetëm pleqtë për t’u lutur për fatin e tyre të përbashkët.
Katundi po vlonte nga në çdo anë. Në rrugë tashmë ishte krijuar vargani i pandërprerë i atyre që po ikin nga katundi. Bagëtia shpërndahej gjithandej, edhe pse fëmijët po mundoheshin t’i qetësonin, pasi kishin një kohë të gjatë pa dalë nga ahuret dhe bardhësia e borës i kishte tërbuar duke vrapuar si të pa krye. Fëmijët qanin, po askush s’merrej me ta, gratë mblidhnin teshë e koteshë, ndonjë plak, ende i fortë mundohej t’i vinte samarin kalit në mënyrë që të hidhnin në të çaklat që mund të merrnin me vete. Po ngarkonin enët e teneqes të bërë te Kovaç Gabeli, arkat e drurit, miellin nga magjet. Më tej një mushkë e ngarkuar me një shporet teneqeje, kishte ngulur këmbët e s’bënte asnjë hap më tej…
Katundi po shpërngulej.
Po vjen hasmi! Lajmi kishte zbritur nga kodra në kodër dhe kishte ardhur në luginë gjysmë ore më parë. Pastaj gjithçka kishte vluar si një zgjua. Gratë më së shumti, të ndihmuar nga fëmijë dhe pleq… dy deri në tri orë derisa të arrijë hasmi. Deri atëherë katundi s’duhet të ketë asnjë frymë të gjallë, gjithçka duhet larguar sa më parë, fillimisht pleqtë, pastaj gratë dhe fëmijët, nëse del kohë edhe bagëtinë, aq sa mund të marrin… kolona do vazhdonte ka Maja e Pejës, nëpër Grykën e Ujkut, për dy ditë e net deri në katundin e parë, prej ku pastaj do shpërndaheshin në gjithë Shkodër, ku edhe gjysh e stërgjysh i kishin pritur mirë, sa herë hasmi ua kishte kallur shtëpitë.
Hasmi te dera, mor o-heeeej!
Bajraktari iu kujtua vizioni që pati tek Shtegu i Diellit se si do dukej katundi veç tri orë më vonë, dhe e përshkoi një drithërimë. Shtëpitë do digjen dhe do lëshonin tym të zi, trarët e shtëpisë do kërcëllijnë në flakë, shkëndijat do shpërndahen tre konopë lart përpjetë në çastet kur të bijë çatia përbrenda, e gërryer nga flaka në zguer, pafundësi xixash do shpupurishen qiellit. Bajraktari pa tymin e zi të pishës të ngrihet përpjetë, erën e djegies së dhomave, mindereve, dritareve të lyera më rrëshirë pishe… Tymi i mullarëve të sanës do shtrihej si një hije e keqe rretherrotull katundit, duke i rrethuar shtëpitë dhe trungjet. Tymi i pishës është i zi dhe shkon përpjetë, kurse ai i sanës së djegur është i bardhë dhe nuk shkon lartë, ai sillet si një bollë e gjatë dhe të zë frymën. Era do e bartë atë deri te Rrasa e Zogut, ku Bajraktari të ketë përcjellë të larguarin e fundit nga Lugina, do ndalet, dhe do shikojë nga larg se si poshtë tij këto zjarre shuhen një nga një, derisa në mëngjes do shohë vetëm ndonjë tis tymi, kur era të ngjallë ndonjë tjetër vatër të fjetur zjarri, në ndonjë tra shtëpie që nuk është djegur deri në fund.
– Medet që erdhe gjallë, ia plasi para syve në hyrje e marra plaka Tone, që iu shfaq prapa me dy grushtet mbështetur në bel, si një figurë e ngrirë antike prej dheu.
– Medet që të gjeta gjallë, e ishalla s’del prej këtu shkijet pa të vra, deshi t’i thoshte, po edhe pse e deshi këtë mallkim, goja nuk ia nxori ta thotë vërtetë. Phu, farë e keqe e Koçanajve, shfryu ai me vete. Në shteg të oborrit, e shoqja po paloste qilimin e madh që ai e kishte blerë në Shkodër, për ta qitë mbi rrangallat që kishte ngarkuar në kalë. Bajraktari Plaku e mbante kalin për dore. Bajraktari u afrua pa folë asnjë fjalë. Një javë më parë kishte dalë nga kjo shtëpi. Katër ditë kishte vendosur rojat, kishte vëzhguar pozicionet, i kishte këshilluar luftëtarët. Tri ditët e fundit kishte qëndruar bashkë me ta. Sytë e të shoqes u bashkuan për një çast me të tijtë, e ai lexoi shumë gjëra përnjëherë në atë shikim, në shtrëngimin e buzës së poshtme që ai e dinte që kishte për qëllim t’i japë zemër vetës për të mos e shprehur frikën dhe tmerrin që ndjente brenda. E njihte atë shikim, që bashkë me ngritjen e vetullave, nxirrte tmerrin brenda kësaj gruaje fisnike që i kishte qëndruar gjithë jetën në krah. Çastin tjetër edhe pa folë e kuptoi se ajo po kërkonte që të kapte krahun tjetër të qilimit, që ajo s’e çonte vet, sepse s’kishte më kohë për asgjë.
– Zoti i madh e paska nda për ne këtë risk, bir, i tha plaku dhe ia vuri dorën në krah. I kishte bërë 80, por ishte i drejtë, krahët pak më të çuar me shpatulla që e bënin mitanin të varet, ashtu siç i kanë malësorët. Bajraktari s’e hapi gojën para plakut. Me shpirt do donte që t’i jepte një përqafim. Pesëdhjetë e tre vjeç, para të atit u ndie si një fëmijë. Bile një çast ndoshta edhe do qante në krahun e tij, edhe pse ai s’kishte qarë që kur mbante mend, as kur ishte fëmijë, kur e kishte kuptuar se atij i duhej shume shpejt të behej burrë.
“Si mundesh more babë, si ia del kështu” mendoi me vete. Tridhjetë e sa vjet më parë Bala u kishte prirë burrave në Nokshiq. Kishte qenë krah i Ali Pashës. Shtatë krerë të hasmit i kish sjellë në shehër lidhur në shalë të atit.
Bajraktari ra në Previ
Me shtatë krena vraçit të zi …
ishte kënduar atëherë. Por trash ishte gjithçka ndryshe. Bajraktari mendoi se për të kurrë nuk do të këndonin vashat, vjersha për të nuk do të shkruheshin, as trimëritë e tij në oda burrash nuk do të tregoheshin. Hasmi kishte fituar, ai do zbriste para mbrëmjes dhe katundet do kalleshin, shtëpitë do rrënoheshin me tokë, pleqtë që do kenë mbetur mbrapa do vriteshin.
Rrëfimet që do tregoheshin do ishin rrëfimet e dhimbjes dhe atij do t’i dhembte shpirti kur t’i dëgjonte ato. Bajraktari këtu pati vizionin e dytë: Hasmi do festonte. Do pinin natën para zjarreve… do pshurrnin pragjet e shtëpive, magjet e bukës, odat e burrave, oxhaqet. Do kujtonin të vrarët e tyre para 30 vjetësh në va të Nokshiqit dhe do mbusheshin edhe më shumë me mllef. Ndoshta do rrënonin edhe vorret e katundit, do digjnin xhamitë. Pas ushtarëve do vinin priftërinjtë. Do i ndiqnin ushtarët me sy gace, fytyrat e zbehta dhe mjekrat e gjata. Do bekonin ushtarët, do bekonin armët e tyre dhe do thirreshin në drejtësi. Do i faleshin Zotit që u dha hakmarrjen dhe do thonin se vet Zoti deshi drejtësi. Pas priftërinjve do vinin gra dhe fëmijë. Do mblidhnin plaçkat e gjetura përreth shtëpive, do grumbullonin bagëtinë e mbetur dhe të shpërndarë, të cilën ikësit nuk kishin arritur ta merrnin me vete dhe vazhdimisht do falënderonin zotin që erdhi kjo ditë. Dhe të gjithë, së bashku me ushtarët dhe priftërinjtë, do thonin që Zoti është i drejtë, por edhe i ashpër, dhe se vula e shenjtërisë hyjnore vihet edhe me hekur edhe me zjarr, dhe se ky zjarr është flakë e parajsës e jo e ferrit, dhe se këto flakë përmbi kulme shtëpish janë drita më e bukur që kanë parë në jetë sytë e tyre. Dhe do shikonin mirë dhe ta mbanin mend atë zjarr që del nga dritaret dhe çatitë, dhe do mendojnë se si pas shumë vjetësh do t’ua tregojnë nipave të tyre, se ata kishin qenë me fat që e kishin arritur atë ditë. Se dita më në fund kishte ardhur për ta, se gjatë e kishin pritur, por tani fitorja kishte ardhur për ta, dhe ata tash ishin zot në atë luginë, që ia kishin vënë syrin kaherë. Ashtu siç kishin ëndërruar me shekuj, drekën do ta hanin në Shehrin e vogël, darkën te Shehri i Madh. Nuk ishin ngutur se kishin pritur 30 vjet. E kishin ditur që në shtëpitë që do kallnin do ketë mbetur ndonjë shpirt, ndonjë plak zevzek nga ata që mollëzat gjithë kapilarë u janë çuar poshtë syve të zgavruar në vrimat e ballit gjithë rrudha, ndonjë plak nga ata që kanë festuar fitoren 30 vjet më parë, e që Zoti nuk ka dashur t’ua merrte shpirtin me kohë pa e parë këtë tmerr me sy, se Zoti ka dashur që vet humbësit e djeshëm të jenë sot ata që vendosin drejtësi, se drejtësia e Zotit di të jetë i egër dhe e pashpirt, prandaj drejtësia e njeriut është edhe më e pashpirt, se ata e dinë se brezat do kërkojnë shpagim, se ata e dinë që pas ditësh do vijnë komisione dhe se ato komisione do thonë se është tepruar me shumë dhunë, hehe është tepruar me dhunë, me dhunë, e dinë se megjithatë pas pak kohësh do u kërkojnë të kthyerve të kthehen, se sado që t’i vrasin e kallin, vendasit pak nga pak do nisin të kthehen, se shtëpitë përsëri do ndërtohen, e ata kurrë nuk do ta mund t’i largojnë nga kjo luginë, e dinë se sado që t’i vrasin e djegin ata kurrë s’do heqin dorë, do presin ditën e tyre…
Bajraktari plak e kishte lidhur kalin për huri. Nxori një post ogiçi dhe e shtriu mbi borë. U kthye kah Qafa së Diellit në drejtim të së cilës ndodhej Kibla, dhe nga ishte kthyer ai gjatë gjithë jetës së tij. Ndoshta s’do arrinte të shkonte larg dhe s’donte të vdiste pa fal namaz. Mund të ishte i fundit i tij. O zot, nëse po vij të tij, ma bëj rrugën më të lehtë, ruajma erzin dhe të premtoj se do t’i gëzohem takimit me ty, tha. E kreu lutjen para se familja të ishte bërë gati dhe i qetë doli me kuajt e ngarkuar në rrugë. Fëmijët me bagëti ishin nisur më herët. Dera e oborrit mbeti e hapur krah më krah. E vetmja herë që kjo derë nuk ishte hapur për të pritur mikun.
Bajraktari nuk harroi të zgjidhte zagarët. E përcolli kolonën deri te Vada e Shalës dhe u kthye te xhamia e katundit. Katundit përzihej si zorrët e të sëmurit me dizenteri. Bajramajt ishin nisur të parët që të rrahin rrugën e borës për të tjerët, që do vijnë më pas. Currajt u kishin vënë vet flakën shtëpive. Tri shtëpi po lëshonin shtëllunga të mëdha tymi. “Kurrë hasmi s’ka me i djegë shtëpitë tona”, kishin thënë ata. Jahajve u kishin humbur dy fëmijë dhe nuk e dinin nëse kishin ikur bashkë me axhën, apo ishin strukur në ndonjë vrimë e të prisnin derisa të qetësohej gjendja, në katundin që ishte çmendur përnjëherë. Kudo zallahi, zhurmë e mallkim. Zoti paftë, thoshin pleqtë. Zoti paftë e shpagoftë, përsëriste tjetri.
Hasmi po vjen, dukej se endej thirrje gjithandej. Kishte arritur deri të Gurët e Lepurit që po nxinin nga njerëz që me pisqolla në brez dhe me shpata në dorë po zbrisnin me vrap, lëshoheshin duke shtyrë njëri tjetrin, duke kapërcyer shkurret dhe ngjanin në një lukuni ujqish që sa i drejtoheshin presë, aq ishin në gjendje t’i ktheheshin t’ia qisnin dhembët edhe njëri tjetrit, nëse ia prekë hisen. Nuk mbetej edhe shumë kohë. Edhe Dizdarajt dolën në rrugë me karvanin e tyre të kafshëve. Gjon Ndrejajt vazhduan pas tyre, e pastaj edhe Koçanajt, Toromanët, Alikurtajt…
Lussien Idowe në Zyrën e Administratës së Kombeve të Bashkuara hodhi mbi tavolinë dosjen që mbante titullin “Gjama, rrëfyer në sytë e tyre që e panë”. “Është rrëfim sentimental, neoromantik”, tha duke vënë në pah bezdinë. Bashkëbiseduesi përballë tij dukej që ishte në siklet dhe Idowe e dinte këtë. “Në konkursin tonë nuk kemi kërkuar tregime me temë lufte. Kombet e Bashkuara do të mbështesin projektet që mbështesin bashkëjetesën, që shohin para në të ardhmen…” shtoi pa dashur t’i jepet hapësirë për të folur këtij flokëkaçurrelit të zbardhur shumë para kohe. Por ai nuk priti për të nxjerrë patosin e tij prej krijuesi.
“Jo zotëri, s’është veç rrëfim sentimental. Është shumë më shumë kaq. Është rrëfim për gjamën, për fundin, fundosjen. Apokalipsin. S’është fundi i botës, por ky ishte vendi im. Është metatregimi për tmerrin e humbjes jo të rrallë në këtë pjesë të Ballkanit. Për natën kur bishat bien nga mali, tundin trungjet nga vendi dhe lënë pas flakët e zjarrit, që përpin gjithçka, gjithë jetët, njerëzit, dhe gjërat përreth tyre… nata kur fëmijëve u rrudhet zemra si zogut të pulës kur e prek sëpatën me kokë mbi cung…
– Prit, prit, ia priti Lussien Idowe, është vetëm një rrëfim lufte në katund.
Zyrtari i KB këtë rast do donte një heshtje, të cilin këmbëngulja e vizitorit s’po e linte të krijohej.
– Jo jo. Është bota aty, u djeg gjitha jeta që kam parë.
– Nuk i dua rrëfimet me luftë. Fundja a s’digjen njëjtë katundet si në Kosovë, Somali, Venezuelë… Bota është plot rrëfime si kjo e juaja, zotëri.
– Çka di bota për ne, çka dini ju për gjamën, për erën e të djegurve që as pas një jave nuk të ik nga katandi, futet në flegrat e hundës e të duket se ka mbet e s’del nga aty, çka di ti për shtëpitë që digjen, e bashkë me to digjen edhe kujtimet, sendet që ka parë prekur nëna jote, ato që i ka mbajtur baba yt tërë jetën, kur digjet shtegu ku i ke hedh hapat. Çka dini ju çka të thotë të jesh i dobëti…
– Më fal, s’desha të të fyej. E kuptoj sa keni hequr, por duhet të shikoni para. Të gjithë duhet të shohim para. Nuk mund ta financojmë këtë projekt. Ne inkurajojmë botimin e historive që inkurajojnë bashkëjetesën. Misioni i Kombeve të Bashkuara është këtu për të ndërtuar paqen. A s’mund t’ia shtosh një pjesë. Thjesht djegia e një katundi…
– Bota duhet ta dijë…
Por biseda tashmë ishte ndërprerë.
Bota duhet ta dijë. Bajraktari ua la porosinë e fundit disa të rinjve. Pesë kasnecë u nisën përnjëherë. Pesë të tjerë ishin nisur që në mesditë. Nëse të parët nuk arrinin në vend, këta do të çojnë fjalën në vend. I pari u nis për në Pejë. Ai do t’u tregonte parisë së Pejës se ka ra nahija dhe se populli i saj është shpërnda nëpër male për të gjet shpëtim. Pasi t’u tregonte kasneci parisë se populli është rrugëve, pa strehë dhe pa ushqim, paria e Pejës, si zakonisht, do mblidhte shehërlitë e Pejës, zanatlinjtë e bejlerët, dhe do mblidhnin ndihmat dhe paratë, për të siguruar bukën për të ikurit nëpër male, për të siguruar kuajt dhe shtrojën për të larguarit. Kasneci nuk do nisej pa e parë me sytë e vet dhe pa u bind se me tel janë lajmëruar kancelaritë e Evropës për gjamin që ka ndodhur në luginë. Pas kësaj me karvanin e ndihmave do merrte grykës përjetë, do lajmëronte bajraktarin që e ka kryetar detyrën, dhe do bindej se edhe familja e tij është e sigurt.
Kasneci i dytë dhe i tretë me vrap do nisen në drejtim të Rugovës, Krasniqes e Gashit. Bajraktarëve të fiseve do t’u tregojë se hasmi ka hyrë në luginë, se forcat mbrojtëse kanë qëndruar, por në fund Zoti atyre nuk ua ka dhuruar lavdinë, se pasi janë harxhuar municionet burrat janë kapur tri ditë fyt më fyt me hasmin, do t’u tregojë burrave të Rugovës, Krasniqes dhe Gashit se lugina nuk është lëshuar pa gjak, se pllajat i kanë larë me gjakun e vet dhe të armikut, porse forca e tyre ka qenë më e vogël se e hasmit dhe armatimi më i paktë… Dy kasnecët do t’u tregojnë burrave të Rugovës, Krasniqes dhe Gashit se deri nesër në mesditë katundet do jenë bërë rrafsh me tokë, se do jenë djegur shtëpitë, kasollet e pozllomet, se do jenë djegur sanat dhe sinorët do kenë marrë flakë, do ju tregojnë se shtëpitë e mbuluara me borë thyhen përbrenda nga zjarret dhe se hasmi është duke festuar pranë zjarreve, do tregojnë se pleqtë janë vrarë nëpër shtëpitë që po kallen, se ushtarët kanë festuar, se priftërinjtë kanë uruar ushtarët, se ushtarët kanë kërcyer dhe kanë pirë raki, se shkëndijat e zjarreve kanë kapur qiellin, se gratë kanë ngarkuar karrocat e kuajve, kurse fëmijët u kanë vënë flakën shtëpive, do tregojnë se xhamitë janë shndërruar në kisha dhe se varret janë rrënuar.
Dy kasnecët do u tregojnë burrave të Rugovës, Gashit e Krasniqes se nesër në mëngjes era do sjellë tymin deri në shtëpitë e tyre dhe se bashkë me tymin e zi të trarëve të pishës do hapet edhe tymi i bardhë e sanave të djegura dhe se me këtë tym do shpërndahet edhe era e shtëpive të djegura, era e trarëve me dërrasa, e dyshemeve ku kanë luajtur dhe janë rritur fëmijët, era e magjeve ku është gatuar dhe sofrave ku është ngrënë buka, e mindereve ku janë ulur robt e shpisë, e postet nëpër odat ku janë ulur burrat, se bashkë me trarët e djegur të pishës dhe me tymin e sanave do vijë edhe era e pleqve të djegur gjallë nëpër shtëpi, e të sëmurëve të harruar në këtë zallahi, e sakatëve dhe të paralizuarve të cilët s’kanë pasur ku të marrin rrugën me borë ose kanë mbetur rrugës, se era e tyre do vijë deri në Rugovë, Krasniqe e Gash, ku kasnecët do u kenë treguar se hasmi e ka shkel pragun e votrës, se Zoti kësaj herë nuk ua ka dhënë fitoren mbrojtësve të luginës dhe nuk ia ka dhënë lavdinë Bajraktarit dhe fisit të tij, se atyre këngët nuk do t’u këndohen, vjersha nuk do shkruhen për ta dhe se ata nuk do nderohen në dhoma burrash.
Kasneci i katërt do shkojë në Shkodër dhe do informonte derën e Bardhve, e ata do t’u tregonin të tjerave, se mijëra veta janë nisur në drejtim të tyre dhe se janë nisur maleve me borë dhe se zbresin në Shkodër për pesë ditë, se ata janë të lodhur dhe të uritur, se janë të vrarë e të djegur, se ata duan ilaçe, duan bukë e duan zjarr, duan strehë për vete dhe fëmijët, se ata kur të kenë arritur në Shkodër do kenë kaluar përmes grykave të ngushta të maleve, përmes borës dhe ortekëve, mesa llavës së ujqve dhe lukunisë së hasmit që i ndjek nga pas. Kasneci do u tregojë Bardhëve, e ata do t’u tregojnë të tjerëve, se duke ikur mes ortiqeve dhe lukunisë së ujqve, ata nuk kanë pasur ku t’i varrosin të vdekurit, se ata nuk kanë mundur të bartin të plagosurit, do t’u tregojnë se netët kanë qenë të akullta dhe foshnjat janë ngrirë derisa pinin gjirin e nënës. Ai do t’u tregojnë Bardhve, e ata do t’u tregojnë gjithë popullit të Shkodrës, se ora e malësisë është shuar, dhe bashkë me të është lig edhe ora e Shqipnisë.
Kasneci në Shkodër do rrijë derisa të bindet se dera e Bardhve e ka kuptuar gjamën dhe se ata do t’ia tregojnë këtë parisë së Shkodrës, dhe kasneci nuk do të kthehet derisa të bindet se paria e Shkodrës t’ia tregojë këtë popullit të Shkodrës dhe se me popullin e Shkodrës ta marrin vesh poetët e Shkodrës, që të shkruajnë vjershat për trimat, poetët e Shkodrës do dinë të rrëfejnë gjamën e madhe që e ka kapluar Shqipërinë, poetët do dinë që me lahutë të këndojnë e madhojnë lavdinë e të rënëve dhe dhembjen e të mbijetuarve, poetët do tregojnë se si burrat e kanë derdhur gjakun tyre grykave dhe shtigjeve, por nuk kanë mundur ta mbrojnë luginën, do tregojnë se edhe gratë kanë luftuar përkrah burrave, ata do dijen të tregojnë se vashat kanë rrokur sakicat, se edhe pleqtë janë rinuar, por nuk ka mjaftuar; ata do dinë të rrëfejnë se Ora i ka vdekë luguinës, se Bajraktarit dhe fisit të tij në këtë luftë Zoti nuk ia ka lënë lavdinë, se për të vashat këngë nuk do thurin, se odat e burrave nuk do qesin në ballë. Ajme!
Kasneci i pestë dhe i fundit do niset në Malësi dhe do të takojë Stankun, të cilit do i përbehet në besë e burrni, e me të do të do zbresë në Podgoricë. Kasneci i pestë me Stankun do takojë konsullin e Austrohungarisë dhe do t’i tregojë konsullit të Austrohungarisë se Lugina ka ra në dorë të hasmit, do t’i tregojë konsullit të se populli i nahijes ka qëndruar pa armë dhe pa bukë përballë hasmit, dhe se djemtë e rinj ende pa u zënë mjekra, kanë rënë duke mbrojtur luginën, sepse ajo është ora e Shqipnisë, se lugina është vendi i Ali Pashës, vendi ka kanë luftuar së pari gegët dhe toskët e Shqipërisë bashkë, dhe do t’i tregojë konsullit të Austrohungarisë e bashkë me te edhe konsullit të Inglizit, Frankut dhe Moskovit dhe krejt Exhnebisë se lugina është hajmelia e shqiptarisë… heu medet!
Autori tashmë kishte dalë duke përplasur derën dhe Idowe tashme merrte frymë më lirë në zyrën e tij. Letrat e hedhura në tavolinë, tashmë i kishte marrë në dorë sërish. Ato ishin shkruar me një makinë shkrimi, të cilën zyrtari i KB-së kishte disa vjet që nuk e shihte më. Disa faqe i kishin rënë në tokë dhe ai nuk mori mundimin t’i merrte. Vazhdoi ku ja mori mendja. Një faqe ku autori kishte bërë shumë korrigjime. Si duket e ka pas me rëndësi këtë pjesë.
.. e si Tali asnjë ndër burra s’kishte qenë më me nafakë. I shëndetshëm në shpatulla ishte si një ari. Çka ia shihte syri ia bënte dora, kurse krahët e tij kishin nxjerrë nga balta një mushkë me gjithë barrën e saj. Edhe në të ri, ndër shokë ishte më i forti, gurapeshin e gjuante më së largu. Ishte martuar i ri, gruaja i dhuroi shpejt tre djem. Për Talin të gjithë kishin thënë se ishte nafakli, por fundi nuk i erdhi i tillë. Ditën e dytë të luftimeve, këmba i kishte shqitur mes dy gurësh dhe arma i kishte rënë nga dora. Krahu i kishte rënë në këtë të çarë që s’ia lëshonte dot. Kishte provuar ta nxirrte, por krahu i thyer s’e kishte dëgjuar. Kishte menduar ta këpuste dorën, por krahu s’komandohej dot. Kishte ulëritur si një ari i zënë në çark dhe armiku ishte stepur larg tij. Dikur nga prapa i ishte afruar një burrec shtatshkurtër e këmbëthatë, një bythec tip satiri që kërcente si karkalec nga guri në gurë dhe po i ofrohej atij me thikë në dorë. Tali kishte ulëritur edhe një herë si bisha, për të nxjerrë krahun, por kjo i kishte shkaktuar edhe më shumë dhimbje dhe ai kishte ndjerë se si po humbë vetëdijen nga dhimbja, por më shumë nga konstatimi mbi pafuqinë e tij.
Medet… sa medet…
Bytheci i vogël kishte stepur nga gjama e tij, kishte hezituar në duhej vazhduar apo jo për t’i dhënë viktimës goditjen e fundit dhe për t’i jep emrit të tij lavdinë e përjetshme tek bashkëkombësit e tij. Kish kthyer kokën prapa dhe kish parë dy bashkëluftëtarë të tij që e shikonin dhe ishte trimëruar. S’do ma marrin lavdinë, kishte thënë dhe i ishte sjellë Talit duke e qëlluar nga mbrapa dhe duka ia futur thellë në qafë thikën, aty ku damari i gjakut është më i trashë dhe gjaku kishte shpërthyer përreth duke pulsuar jo nga dëshira për jetën, por inatin e rrëmbimin që po i ja jepte çasti i mbramë i jetës pa lavdi. Ishte ky fundi më i padenjë që mund t’i vinte një burri dhe sytë e vdekjes së Talit e shprehnin këtë duke pyetur zotin: përse?
Lussien Idowe kaloi edhe disa faqe. Lexoi diku më pas një mestitull “Vallja e vdekjes” dhe u ndal te pjesa “Njeriu që pa vdekjen me sy”. Jo te faqja e parë, sepse nuk i pëlqenin hyrjet. Lexoi diku më poshtë:
Dëgjo bir, do i mbash mend të gjitha fjalë për fjalë këto që t’i them. Djaloshi u përqendrua te fjalët e Dizdarit, edhe pse iu duk se kokën e kishte të mbushur dhe se s’do mund të mbajë mend në të as bash asnjë gjë më shumë. E kishte kuptuar se këtë që do t’i thoshin ishin gjëra që duhej mbajtur mend, sepse vlenin më shumë se jeta e tij. Ai e kishte kuptuar se e kishin veçuar, jo për të mos vdekur, se vdekja tashmë ishte bërë gjëja me e zakonshme në këtë katund të izoluar dhe kishte përqafuar gati gjithë bashkëmoshatarët e tij, por sepse ishte përzgjedhur për të dëshmuar, do ishte ai Lajmësi që do të dëshmonte për atë që ka ndodhur, në mënyrë që ata që kanë shpëtuar të dinë si kanë luftuar burrat dhe t’ua tregonin të tjerëve.
Do t’u thoshte që trimat qëndruar si burrat dhe pika nuk u lëshua deri në fund, derisa u binden që gjithë se gratë dhe fëmijët janë larguar. Dhe se askush nuk e lëshoi istikamin… Është më rëndësi t’ua thuash këtë: askush, bir.
Do t’u thuash se sa ditë na sulmuan dhe i larguam, se u ndeshëm me ta shtat për shtat, do u thuash se Gropat u lanë me gjak, se trupi na kulloi dhe se shkelnim në gjakun e shokëve, e prapë nuk u tërhoqëm. As kur ra Kurti, as kur na e hodhën kokën e prerë të Bashulit në llogore. Sytë e tij mbanin ende pamjen e tmerrit që kishte parë në fund të ymrit të tij, që me gjithë se ia kishin rrjepur faqet, megjithëse ia kishin prerë hundën dhe veshët nuk kishte dhënë shpirt… këmbët na u ligën, por nuk u dorëzuam, se ata që ishin me afër filluan të villnin, se na u përzien zorrët, por prapë se papë qëndruam, as thëniet që e tyre që këtë fat kemi edhe ne, nuk na ligështuan.
Ju thuaj se ditën e fundit gojët na ishin tharë, se sytë na ishin mjegulluar dhe se krahët mezi mbanin armën në dorë. Veç sulmet e reja të tyre ishin ato që luftëtarëve u jepnin prapë forcë dhe se vdekja u shtonte kivetin krahëve të tyre për të ngritur armën e hekurit përsëri për të ndalë armikun.
Dhe mbi të gjitha, ju thuaj se askush nuk iku, askush nuk mendoi t’i linte shokët dhe të provonte nëse mund të shpëtonte derisa fronti ishte ende i fortë. Tridhjete familje kishin mbetur të bllokuara në Qetë të Zogut dhe bora e madhe dhe ortiqet e bënin të pamundur ikjen e tyre. Mymleqeti ishte larguar i gjithi, dhe ata kishin parë flakët në gjitha katundet dhe kishin pritur vdekjen t’u vinte aty, por kishin dashur të vdisnin me lavdi. Këtë duhet t’ua thuash, i thoshte djaloshit Dizdari… se askush nuk duhet të dyshojë… se dikush ra pa lavdi…. Dhe mbi të gjitha ky është misioni yt… Secili të dijë se të afërmit e tyre vdiqën me nder e lavdi. Fjalët e Dizdarit kishin filluar të shkëputeshin, po shpenzonte shumë frymë dhe plaga poshtë vijës së gjoksit i shkaktonte dhimbje. Merrte frymë, pushonte dhe vazhdonte përsëri.
Ka vetëm një mënyrë për të dalë i gjallë prej këtu, do shtrihesh në këtë gropë gëlqereje ditën dhe natën deri në mëngjes. Mes këtyre dy gurëve do marrësh frymë, këto dërrasa lart janë mbuluar me pleh të njomë, e mbi to dhe. Mbi ty do bien tra të djegur, por muret nuk bien se janë prej guri, plehu i njomë do të mbrojë nga prushi. Shtëpitë tona kallen shpejt se nuk kanë shumë dru e pak orendi. Tri orët e para janë më të vështirat. Do të jetë nxehtë po do të durosh, do të të djegë trupi, do të të djegë lëkura, por do ta durosh. Një shtëpi digjet për më së shumti pesë orë. Ata do sillen përreth ndoshta edhe nja dy orë të tjera. Në mesnatë edhe nëse janë aty, do jenë të dehur. Prandaj përballoji dhimbjet… kur të djegin sytë mbaji të mbyllur, kur të djegë lëkura fërkojë me dhé të ftoftë se ta nxjerrë temperaturën. Dhe dije se kur të dalësh do kurohesh me djathë taze, lëkura të kthehet si e ke pas për tri javë, veç ruaje mendjen, nëse ajo të ikë, s’e kthen dot. Djaloshi përpiu pështymen. Iu duk se një valë e zjarrtë që tani po ia përcëllonte fytyrën, se po ia digjte qerpikët në sytë e mbyllur dhe nuk e linte të ngihej frymë. Dhe ngriti duart e fërkoi me ta kapat e syve.
Kur të vijë mëngjesi, kur të kesh dëgjuar gjelat në katund, nëse ka mbetur ndonjë, atëherë me këmbë qëllo këtu gurin në rreshtin e dytë majtas dhe do lëvizë nga vendi. Poshtë tij gërmo aq sa të duhet vend për të dalë. Kur të dalësh futu Lugut të Brushtullave, hasmi s’do jetë më në atë shteg, zbrit nga Shkalla e Cjapit se andej s’do ketë njeri, e pastaj përgjatë Ashtit zbrit në Valbonë. Atje mësyja shtëpisë së Syk’ Çokut dhe ai e din çka duhet për më tej.
Katërmbëdhjetë vjeçari bëri përsëri me kokë po, po… S’e kishte ndërprerë Dizdarin me asnjë fjalë. Truri i tij kishte regjistruar të gjitha. Nuk kishte as kundërshtim, as lutje. U shtri në gropën që ishte përdorur edhe si trap patatesh. Nën tokë kishte shtruar pak fier. Kishte vend sa për t’u shtrirë, por jo për t’u ulur. Te këmba kishte ende pak patate, disa më të buta që ishin kalbur por i kishin thënë që ka edhe të shëndosha…. më vonë do të hante ndonjë nga to, sa për të mbetur gjallë. Nga dërrasat e pishës kishte mbledhur një top rrëshire dhe po e përtypte në gojë edhe pse i ngjitej në dhëmbë, i duhej forcë, i duhej energji. Kishin kaluar orët e mbasditës. Shtëpia ishte djegur tash dy orë. Trapi ishte bërë si ferr i ngrohtë. Fytyrën e kishte mbuluar me copa patatesh të thërrmuara në grushtet e tij, por i digjte përsëri… zjarri do shuhej pas pak, e dinte, por gurët do mbesnin ende të nxehtë. E digjte zjarri por më shumë e kishin djegur klithmat që kishte dëgjuar mbi kokë më parë. Britmat e shokëve dhe bashkëfshatarëve, kishte dëgjuar zërat e përvajshëm që dheu ia barte nga llogoret deri te ai. Dikush që mund të kishte qenë Cuku, kishte ulëritur gjatë, atij ju kishte dukur si një përjetësi, ai zë i kishte thënë drithërimë, i kishte bërë që gropa ku ishte t’i dukej më e ngushtë, t’ia merrte frymën me nxehtësinë që ia flakëronte kanalet e mushkërive, ishte sjellë e pështjellë në birucën e tij, kishte mbyllur veshët po zëri i dukej se i vinte përsëri. E kishte kafshuar dheun, e kishte kafshuar veten në pëllëmbë të dorës derisa kishte menduar se po i kullon gjak, dhe deri kur dhimbja ia kishte kaluar zërit që vinte nga jashtë ku po jepte shpirt shoku i tij i fëmijërisë. Do donte ta kishte mundësi t‘i jepte fund kësaj, të mos i dëgjojë më ai zë, dhe gjithçka të kthehej në qetësinë e vet, por ai vazhdoi edhe më tej.
Dikur më vonë zëri i tij kish shterur, dhe ai kishte ndjerë një lehtësim. Tani e dinte se gjithçka ka përfunduar, se dhe askush më s’ishte gjallë, kishte marrë fund gjithçka, të 37 personat që kishin qenë aty lart, s’janë më. Pasi të kenë plaçkitur ata që kanë për ta marrë, shtëpisë do i vënë flakën. Së paku zëri s do dëgjohej. Flakët kishin pëlcitur, nyjat e bredhit lëshonin kërcëllima që ushtonin mbi kokën e tij. Dy orë më vonë edhe ato kishin pushuar.
… Shemurin e kanë varrosur shtatë hapa nga bredhi, Çela e Mala janë në kanal, Tefiku kokën e ka në oborr të shtëpisë e trupin bashkë me të tjerët në kanal. Shefiku u vra nga të bijtë e Novicës, Uka vdiq se mbet pa gjak, duroi tri orë e pastaj u zbeh, u lig, iu terren sytë e dha shpirt. Amanet djemve ua la, le të rriten me axhën. Arifi diq ditën e parë. Nuk duroi dot. Do të provoj Zoti çka ka shkruar për mua, tha, dhe mori hygjym mbi ta. E kapëm për krahu, po nuk i ndal, u përvodh për duarsh dhe na e la xhamadanin në dorë e kërceu në llogoret e armikut. Allah, Allah… kish thënë se nuk do të priste se a po shpëton a jo. Kur doli flaka e zjarrit të livadhet e Stakës që tregonte se gratë më fëmijë kanë arritur aty, ai tha: Tash më s’kam çka pres, shokë nëse vdes ma bëni hallall, po unë po dua ta provoj sa kam ymër. Nëse s’kam exhel kthehem prapë. S’u kthye më. Pashuku i shkoi mbas, por edhe ai mbeti. Caku u qëllua nga arma e tij, i plasi në dorë dhe s’e diti çka e gjet. Memës ia varën kufomën në degë të arrës. ….Tefiku e Kolashi pak më andej…
S’di sa orë kishin kaluar, kur doli. Ngjante më shumë në një kukudh, lëkura i dukej se i ishte rrudhur dhe po e shtrëngonte, sytë pa qerpikë shprehin etjen e të gjitha urrejtjeve që ishin grumbulluar në fytyrën e nxirë nga dheu dhe hiri i tymit ku përgjatë faqeve, vadat e lotëve kishin krijuar reliefin e dhimbjes. Ngjante në një 40 vjeçar.
Kaloi me sy përmbi tekst por nuk i lexoi faqet tjera… pastaj e mbylli dhe e lëshoi ngadalë mbi tavolinë.
“Misioni i Kombeve të Bashkuara është këtu për të ndërtuar paqen” mendoi Lussieni. Paqja. Luisseni e përdorte këtë fjalë në takimet me vendasit kur s’kishte çka të thoshte më shumë. Ishte fjala që e nxirrte nga situata. Fjala që ia zinte në fyt fjalët bashkëbiseduesit përballë. Paqja ishte jo veç çelësi që i jete qetësi bisedave të trazuara që po bënte prej muajve, por edhe një kamxhik për bashkëbiseduesin. E në vete, pasi kishte kryer gjitha bisedat dhe ishte kishte mbetur i vetëm në banesën e tij, ishte edhe një kamxhik që e rrahte edhe atë në skutat e thella të shpirtit. Netëve të tilla, pasi kishte dëgjuar krejt argumentet e bashkëbiseduesit, kur kishte kuptuar se raportet e tij që niste drejt administratës së pa formë të Kombeve të Bashkuara, s’përmbanin asgjë nga e vërteta që kishte parë dhe kishte dëgjuar këtu. Se ajo ishte shumë më shumë se frazat e ngatërruara, që s’thoshin asgjë në formularët që plotësonte çdo ditë. Se gjama, siç e quante bashkëbiseduesi i tij, ishte më shumë se kaq, ishte si mitet. Ato kur krijohen drejtojnë për një kohë të gjatë jetët e këtyre njerëzve. Mitet e tilla i krijon, por nuk i konsumon kurrë një brez. Ato mbesin si barrë për brezat pas tij. Mëkati thuhet që bartet në tre breza, por faji, sa kohë do që të lahet? Lussieni ishte rritur me rrëfimet për gjyshin që ia kishin djegur të gjallë në një nga luftërat e vendlindjes së tij, larg në Sangvartin e Zigvalesë. Babai i tij, gjeneral, kurrë në jetë të tij, s’kishte pranuar të ulet në një tavolinë me armikun, pavarësisht pajtimit, paqes, kërkim faljes dhe dëmshpërblimit. “Si mundesh more babë, si ia del kështu”, kishte thënë shumë herë me vete Lussieni. Ai e dinte se vet s’ishte i tillë. I ati ia përmendte këtë. “Duke marrë paratë e Kombeve të Bashkuara, je bërë si ata” ia kishte përplasur në takimin e fundit, katër vjet më parë.
Lussien Idowe mbyllte kompjuterin, hiqte syzet dhe fërkonte cepat e syve që i digjnin. Gjumi e zinte mbi kolltuk. Në gjumë i dilte llava që zbriste pllajave të Sangvartit të tij duke përfshirë para gjithë çka merrte përpara, pyllin me trungje, shkurret dhe kullosat. Sa më shumë i afrohej në ballë të kësaj llave shihte pishtarët, ishin njerëz ata që po djegin shtëpitë dhe mes tyre dallonte shtëpinë e tij.
Ku po shkon kjo botë, klithte. Shikonte nga perdet, s’ishte as natë as ditë dhe ai kishte mbetur mbes ëndrrës dhe realitetit, mes vendit të tij të lindjes dhe këtij këtu ku ishte në mision. Në misionin e paqes.
Vuthaj, 2015-2020
